Skip to main content

Waar moet je op letten bij het kopen van een piano

Als je op zoek gaat naar een piano of vleugel, hoop je een instrument te vinden dat voldoet aan je wensen: het soort aanslag, de klank, speelaard, kleur van de piano et cetera. Dit is allemaal persoonlijk en een kwestie van smaak.

Als je eenmaal een keuze hebt gemaakt, is het verstandig om meer te weten te komen over de binnenkant van het instrument, zeker als hij tweedehands is. Want een piano die er mooi uitziet, kan veel technische problemen hebben. En andersom kan natuurlijk ook: een piano met veel schade aan de buitenkant kan een nagenoeg foutloos pianomechaniek bezitten. Een piano heeft meer dan 12.000 onderdelen, waarvan er zo’n 10.000 kunnen bewegen. En die onderdelen hebben onderhoud nodig.
Een piano die regelmatig is gestemd en onderhouden, zal in een betere conditie verkeren dan een instrument waar jarenlang niet naar is omgekeken.
Er zijn een aantal belangrijke piano-onderdelen waar je op moet letten als je overweegt om een piano aan te schaffen. In dit blog zet ik uiteen welke onderdelen dat zijn. Ook leg ik uit hoe je de toonhoogte van een piano kunt meten.

Hieronder vind je een checklist met toelichting van de belangrijkste onderdelen. Die kun je downloaden, handig voor als je een piano gaat bezichtigen.

Toonhoogte

De stemtoon is in 1939 vastgesteld op A4 = 440.0 Hz. Met A4 wordt de A van het vierde octaaf bedoeld (de A rechts van de middelste C). Antieke piano’s zijn soms gebouwd op een stemtoon van 432.0 Hz of nog veel lager.
De stemtoon is een stille getuige van wanneer een piano ongeveer voor het laatst is gestemd.
Met behulp van de gratis app Pano Tuner voor Android of IOS kun je deze nauwkeurig meten. Installeer en open de app, speel A4 en lees de frequentie af. Is deze rond de 440.0 Hz, dan is de piano op de juiste toonhoogte. Is de stemtoon lager dan 438.0 Hz, dan is er een pitch raise (ook wel pitch correctie genoemd) nodig om hem weer op de juiste hoogte te krijgen.
Een piano zakt gemiddeld 0.8 tot 1.5 Hz per jaar in toonhoogte. Tref je een piano aan waar je een stemtoon van 420.0 Hz meet, dan kun je er dus van uitgaan dat deze zo’n 15-20 jaar niet is gestemd.

Zangbodem en ribben

De zangbodem is het hart van de piano. Hij wordt gemaakt van sparren- of vurenhout en zorgt ervoor dat de trillingen van het geluid (die ontstaat bij het indrukken van een toets waardoor de hamer tegen de snaar slaat) worden overgebracht. Een goede zangbodem versterkt lagere frequenties en absorbeert de hogere frequenties. Voor een mooie, constante klank moeten de trillingen zich snel door de hele zangbodem kunnen verplaatsen. Hout met fijne en rechte nerven dragen hieraan bij en dat vind je vooral in hout uit Alaska en andere koude streken, omdat bomen door die lage temperaturen heel langzaam groeien. Bij voorkeur worden bomen gebruikt die aan de noordkant van de berg groeien, waar er minder zonlicht is.
Bij een piano zit de zangbodem aan de achterkant, bij een vleugel aan de onderkant. Scheuren in de zangbodem kunnen ontstaan als de zangbodem sterk krimpt of uitzet als gevolg van een wisselende luchtvochtigheid. Kijk goed of je scheurtjes in het hout ziet. Een klein scheurtje hoeft niet direct een ramp te betekenen, maar meerdere scheuren betekent dat de piano zijn volume niet meer kan bereiken en dat er veranderingen van klank ontstaan op en rondom de plekken waar de scheuren zitten. Als de scheuren zijn dichtgemaakt met vulmiddel en dit op een professionele manier is gedaan, dan hoeft dat geen probleem te zijn.
De ribben zijn de dikke houtlatten die zijn vastgelijmd aan de zangbodem. Ze staan haaks op de houtnerf. Deze ribben hebben twee functies: ze helpen de trillingen sneller over de zangbodem te verspreiden en ook houden ze de zangbodem in model. Kijk goed of deze ribben nog vastzitten. Mocht je een scheurtje zien en de rib zit nog vast aan beide kanten van het scheurtje, dan hoef je dit niet per se te laten repareren. Maar als de rib nog maar aan één kant van de scheur vastzit, dan heeft dat absoluut vervelende gevolgen voor de klank: de trilling van de snaren wordt dan onderbroken en je krijgt nare bijgeluiden.

Hamerkop

De hamerkop is een cruciaal onderdeel van de piano. Bij het indrukken van een toets wordt de hamerkop in beweging gebracht en slaat deze tegen de snaren. De snaren beginnen te trillen waarmee het pianogeluid ontstaat.
De hamerkop is gemaakt van gevlochten wol die strak om de zogeheten hamernoot wordt geperst. Een hamerkop slaat honderdduizenden keren tegen de snaren aan waardoor er groeven ontstaan op het aanslagpunt. Het aanslagpunt wordt hierdoor kleiner (van een vlak oppervlak naar een groef) en dat zorgt voor vervorming en minder boventonen. Als de hamerkoppen hele duidelijke groeven hebben, worden ze geschuurd en glad gemaakt zodat het aanslagpunt weer klopt en alle snaren weer gelijktijdig en met dezelfde kracht worden geraakt door de hamerkop.
Kijk goed of de hamerkop de vorm van een waterdruppel heeft. Het gedeelte van de hamerkop dat tegen de snaren slaat moet rond zijn. Als hij dat niet meer is, dan is de hamerkop scheef afgeschuurd en dat geeft een enorm verlies aan geluidskwaliteit: scherpe en doffe tonen tonen hoor je dan door elkaar. Bovendien zal de hamer dan in feite gaan fungeren als een demper omdat het contactpunt met de snaren veel te groot wordt. Dit betekent dat de hamerkoppen vervangen moeten worden en dat is een prijzige aangelegenheid.

Stempen en stemblok

De stempennen zijn het onderdeel waar een pianostemmer zijn/haar stemhamer op plaatst om de piano te stemmen. Door aan de stempen te draaien verandert de snaarspanning en verhoog of verlaag je de toonhoogte van deze snaar. Een stempen gaat door het gietijzeren frame en draait zich vast in het stemblok wat hier direct achter verscholen zit. Dit stemblok is gemaakt van gelamineerd hardhout en het is van belang dat stempennen zich er stevig in kunnen vastdraaien. Een stempen die loszit heeft een snelle ontstemming van het instrument tot gevolg: de spanning op de snaar zal erdoor verslappen en de toonhoogte zakken. Als je ziet dat de stempennen beschadigd zijn, onder verschillende hoeken in het gietijzer steken of als ze zijn uitgezakt, dan raad ik de aanschaf van dit instrument af.
Helaas is het stemblok zelf niet zichtbaar dus valt de conditie daarvan met het blote oog niet vast te stellen. Dit kan een pianostemmer doen door aan de stempen te draaien. Loszittende, belendende stempennen kunnen een aanwijzing zijn van een gescheurd stemblok. Ik heb wel eens een piano gestemd waarbij ik een aantal stempennen met de losse hand (!) kon draaien, zo los zaten die in het stemblok. Dan weet je voldoende en kan er een kruisje doorheen.

Snaren

Een piano heeft meestal 88 toetsen en gemiddeld 230 snaren. Er zijn twee soorten snaren: bassnaren (snaren met een omwikkeling van koper) en staalsnaren (metaalkleurig). Een goede staalsnaar is roestvrij en glad (vrij van braampjes en oneffenheden).
Er zijn drie factoren die invloed hebben op de toonhoogte van een snaar: de dikte (hoe dunner, hoe hoger), de lengte (hoe korter, hoe hoger) en de trekkracht (hoe meer spanning, hoe hoger).
Door een bassnaar te omwikkelen met koper wordt de snaar dikker, krijgt hij meer massa, trilt hij langzamer en genereert hij een lagere toon dan zónder de omwikkeling: er is namelijk veel meer energie nodig om de trilling te genereren.
Pianosnaren bevatten veel koolstof, zijn uitermate taai en sterk en kunnen hierdoor veel trekkracht weerstaan.
Staal kan roesten als gevolg van een te hoge luchtvochtigheid. Als snaren roesten worden ze broos en dat heeft twee vervelende gevolgen: de klank wordt doffer en het risico op snaarbreuk neemt toe. Kijk dus altijd goed naar de toestand van de snaren. Het vervangen van een enkele snaar kost gemiddeld 35 euro dus reken maar uit. Het vervangen van een bassnaar is nog een stukje duurder (gemiddeld 60 euro) omdat die is voorzien van koperomwinding en op maat wordt gemaakt. Het goede nieuws is dat snaren die in goede conditie zijn, ontzettend lang mee gaan.

Kam

Alle snaren van de piano zijn gespannen over een gebogen stuk hout, de kam. Eigenlijk is de kam een communicatiemiddel: het brengt de trilling van de snaren over naar de zangbodem van de piano. Als er scheuren in deze kam zitten dan wordt deze trillingsoverdracht verstoord. Dit hoor je direct. Bovendien is een piano met een gescheurde kam niet meer stemvast te krijgen. Restauratie is prijzig en om die reden betekent dit voor een goedkope piano vrijwel altijd een economische total loss.
Zit er een scheur in de kam, of mist er een stuk uit: niet kopen.

Bovendempers

Een aparte categorie piano’s die ik hier wil noemen vormen de zogeheten bovendempers.
Een bovendemper wordt ook wel een birdcage piano genoemd omdat je bij het openen van de voorklep allemaal verticale stangetjes ziet, net als bij een vogelkooi. Ze worden nog regelmatig te koop aangeboden. Je herkent bovendempers door de bovenklep van de piano te openen en van bovenaf naar het mechaniek te kijken. Zie je daar een dwarsbalk boven de hamers, dan is het een bovendemper. Onderaan deze alinea zie je een schuifbare slider voor een boven- en vooraanzicht van een bovendemper.
Bij deze piano’s zit de demper hoog op de snaar en op die plek is de uitslag van een trillende snaar veel kleiner dan in het midden van de snaar. De demper is hierdoor weinig effectief en daarom hoor je altijd een nagalm. Bovendempers worden al sinds ongeveer 1910 niet meer gemaakt en met een goede reden: ze zijn heel moeilijk te stemmen, nauwelijks op juiste toonhoogte te houden en zoals gezegd hoor je altijd een nagalm. Het bovendemper-mechaniek is in alle opzichten inferieur aan het moderne pianomechaniek. Pianostemmers lopen vaak met een boog om deze piano’s heen, want je kunt heel moeilijk bij de snaren komen en door alle stangetjes zie je ook nog eens slecht wat je doet. Reparaties zijn lastig uit te voeren en áls er iets stukgaat, is het moeilijk om aan reserveonderdelen te komen. Het stemmen duurt anderhalf keer zo lang vergeleken bij een piano met een modern mechaniek. En is een bovendemper eenmaal gestemd, dan geven pianostemmers niet zelden een ‘garantie-tot-aan-de-deur’-afspraak omdat bovendempers weer snel ontstemmen. Het stemblok werd destijds nog gemaakt van massief hardhout: de techniek om gelamineerd hardhout te maken bestond in die tijd nog niet. Ze konden wel dunne planken zagen maar hadden nog niet de industriële lijm die nodig is om deze planken blijvend en gelijkmatig aan elkaar te verbinden teneinde de enorme krachten op het stemblok te weerstaan. Massief hout scheurt aanzienlijk sneller dan gelamineerd hout en een scheur in het stemblok betekent dat stempennen los gaan zitten en de snaren niet de juiste spanning behouden. Tegenwoordig worden loszittende stempennen vaak met dunvloeibare secondelijm weer vastgezet in het stemblok, maar vroeger vervingen ze deze door een stempen met een iets grotere diameter. En dan geldt de wet van behoud van ellende: de belasting op het toch al kwetsbare stemblok wordt daarmee vergroot en de volgende scheur (vaak bij een nabijgelegen stempen) zal zich snel gaan aandienen. Dit euvel ben ik al regelmatig tegengekomen bij bovendempers.
Bovendempers hebben vaak uiteenlopende problemen als gevolg van de combinatie techniek en leeftijd. Ze zien er over het algemeen prachtig uit en passen goed in klassieke interieurs. Maar de schoonheid van buiten compenseert de techniek van binnen niet.
Heb je je oog laten vallen op een charmante bovendemper? Begin maar vast driftig ‘nee’ te schudden en zoek nog wat verder.

Bovendemper piano-bovenaanzicht Bovendemper piano-vooraanzicht

Zitten, spelen en goed luisteren

Niet alleen je ogen kunnen schade of fouten aan een piano vaststellen, ook je oren kunnen dat. Ga achter je beoogde piano zitten, bespeel het en luister goed naar wat je hoort en voelt: de klank, eventuele kraakjes, getik, bijgeluiden, haperingen of verschillen in klank tussen toetsen et cetera.
Speelt het instrument voorspelbaar en is de reactie bij alle toetsen nagenoeg hetzelfde en adequaat? En komen de toetsen nadat je ze hebt ingedrukt allemaal met dezelfde snelheid omhoog? Dan loopt het pianomechaniek soepel en is je instrument voldoende afgeregeld.
Ervaar je juist grote verschillen? Of hoor je veel gekraak en bijgeluiden? Dan kan dit een aanwijzing zijn van gebrekkig of verkeerd onderhoud. Bij twijfel: niet doen.
Kies dus ook alleen een piano waar je daadwerkelijk op hebt gespeeld.
Koop je een piano van een particulier, dan is het altijd verstandig om te vragen wie de piano heeft gestemd en/of onderhouden. Diegene kan je meer informatie over de (recente) geschiedenis van het instrument geven.

Ik hoop dat dit blog je helpt bij het maken van een keuze.
Heb je nog vragen of wil je mijn hulp inschakelen als aankoopbegeleider, neem dan contact met me op.
Ik sta voor je klaar en help je graag.